Wujek wyraĹźał chęć powrotu do rodzinnej wsi. Wprawdzie siedlisko nasze i część pĂłl pozostało za granic, ale trwa wysiedlanie rodzin ukraińskich, są wolne gospodarstwa. Chęć taką wyraziły dwie inne rodziny, ktĂłre dzieliły nasz los. Ojciec był przeciwny takiej decyzji. PrzewaĹźyła argumentacja babki, ktĂłra postawiła ultimatum- „Chcesz to zostawaj, ja jadę z synem”...
Nostalgia trawiąca ludzi zawsze i wszędzie, zwyciężyła. Oczekiwanie na przydział wagonĂłw i juĹź – po trzech miesiącach przerwy- jedziemy. Tym razem znowu na wschĂłd. Długie postoje na zatłoczonych stacjach, przesuwający się krajobraz, bieganie do stacyjnych pomp po wodę dla siebie i dla zwierząt. Koniec podróşy następuje na stacji w Bełżcu. Dalej pociąg nie kursuje. SmrĂłd stacyjnego baraku, gdzie koczujemy przez trzy dni, wzmaga się z kaĹźdym wieczorem gdy powraca ze swej „pracy” na noc , włóczęga grzebiący w zbiorowych mogiłach poobozowych. Wreszcie przyjeĹźdĹźają furmanki z kuzynami matki. Jeszcze niespokojna noc w jakiejś wsi, gdy budzą nas serie z broni maszynowej i następnego dnia jesteśmy u celu. Gdy wyglądam przez okno dziwi mnie zielony wzgĂłrek porośnięty mchem. Dopiero z pola widzę, Ĺźe to strzecha domu. ZnĂłw wspomnienia. Oto tę wieś wymordowano doszczętnie, tam zamordowano tyle, a tam tyle, a OstrĂłw się obronił, zginęło tylko około stu osĂłb.
Zajmujemy nowe gospodarstwo po wysiedlonych Ukraińcach. Ojciec pokazuje wzgórek porosły pokrzywami, gdzie stał dom , w którym przyszedłem na świat. Czy warto było by to zobaczyć? We wrześniu, gdy sąsiadka prowadziła syna do szkoły, umyłem swe brudne nogi i stanąłem przed dyrektorem szkoły.
-Umiesz czytać?
-Trochę.
-To przeczytaj.
-Cz-y tan-ka.
-Policz do dziesięciu.
-Raz, dwa, trzy...
-Dobrze.
-Proszę Pana ja umie liczyć po rosyjsku i po rumuńsku- uno, duo, tri, patro...
-Dobrze, dobrze. Pójdziesz do drugiej klasy. Razem z nim. Tak przeskakując pierwszą klasę zostałem uczniem szkoły w Krystynopolu.
Ojciec by zarobić ziarna na chleb najmował się do młocki cepem. Znowu poznawanie nowego otoczenia, kolegów, życia. Zaczęła się odbudowa zniszczeń. Powstaje baza budowlana, gdzie zatrudnia się wujek. W zniszczonych wsiach powstają nowe budynki. Uruchomiona zostaje kolej. Umocniona władza ludowa zaczyna nagonkę do kolektywnego gospodarowania. Ojciec długo opiera się presji. Jednak gdy aktywista pyta czy chce być jeszcze raz przesiedlony, kapituluje. Jeszcze te wspólne gospodarowanie nie zdążyło się zacząć, gdy groźba stać się miała faktem. Choć z innego powodu.
Wczesną wiosną 1951 roku pojawiły się pogłoski o wysiedleniu. Gdzieś w maju było to juĹź oficjalnym faktem. Władza ludowa „ w interesie naszego kraju” zgadza się na wymianę odcinkĂłw terytorialnych w celu pozyskania zasobĂłw ropy naftowej, ktĂłrej nam brakuje. Na zebraniach przyjezdni spece przedstawiają ludziom motywy mądrej decyzji rządu i wspaniałomyślności Kraju Rad, ktĂłry odstępuje nam rĂłwny pod względem terytorialnym, aĹź sześć razy droĹźszy bo bogaty w zasoby teren. Biegam na te zebrania i słucham. Zapamiętałem jedno. Przed prezydium zajęte przez lektorĂłw mających przedstawiać motywy wymiany wyszła kobieta, ktĂłra postradała zmysły na skutek utraty obu synĂłw, z czarnym krĂłlikiem w klatce. Postawiła go jak diabła. Wymachując klatką przed tą władzą groziła im, Ĺźe poniosą konsekwencje tego co robią. Kiedy cofający się prelegent włoĹźył rękę do kieszeni , kobieta ta przytomnie ostrzegła-„Po co tam pchasz rękę? Myślisz , Ĺźe nie wiem co tam masz? Ĺťe się przestraszę?". Gdy sołtys uspokajał ją wystraszony, ta zaintonowała. „Nie rzucim ziemi skąd nasz rĂłd”, a po słowach „nie damy by nas gnębił wrĂłg” wskazała ręką na odległą o kilkadziesiąt metrĂłw granicę. Oniemieli uczestnicy zebrania patrzyli z niedowierzeniem. Wszak sami milczeli i nie protestowali. Były to bowiem te lata, gdy protestować odwaĹźyli się jedynie tacy ludzie. Z racji choroby nikt jej do odpowiedzialności nie mĂłgł pociągnąć. Incydent ten był długo komentowany przez sąsiadĂłw. Sytuacja naszej rodziny przez owe pięć lat była wciąż trudna. Wujek, ktĂłry pracował i pomagał w gospodarstwie, zachorował. Przebyte w wojsku zapalenie płuc w wodą w boku ujawniło się gruĹşlicą płuc. Długie leczenie w szpitalach w Tomaszowie i Lublinie nie tylko pozbawiło pomocy w gospodarstwie, ale teĹź wymagało pomocy ze strony ojca, ktĂłry był jedynym dorosłym członkiem tej rodziny. ToteĹź od najmłodszych lat, ja i straszy o trzy lata brat, musieliśmy pomagać w gospodarstwie. Twierdząc, Ĺźe ojciec był jedynym dorosłym, mam na myśli pracę w gospodarstwie, bo babcia, choć nie młoda wciąż zajmowała się domem. Prace polowe spoczywały na barkach ojca. W czas sianokosĂłw i Ĺźniw nasza skromna pomoc była niezbędna. Samotne koszenie, odbieranie i wiązanie zboĹźa, to zbyt wiele jak na jedną osobę. Podobnie było przy zbiorze i zwĂłzce siana. Te niełatwe Ĺźycie było trochę wspomagane przez brata i kuzynkę babki z Ameryki. KaĹźda paczka z butami, czy jakimkolwiek ubraniem, to była pomoc nieoceniona. ToteĹź w późniejszych latach juĹź nie chodziłem do szkoły boso. Dobre, czy teĹź o wiele za duĹźe pantofle zawsze się w paczce znalazły. Nauka szła mi dobrze, ale w pracach gospodarczych poĹźytku ze mnie wiele nie było nie tylko z racji wieku ale teĹź mej filigranowej sylwetce. gdy wujek po długiej kuracji doszedł do zdrowia, to właśnie był rok, w ktĂłry ogłoszono przesiedlenie.
Ogłoszenie przesiedlenia poprzedzały intensywne wiercenia po wschodniej stronie granicy, co było szeroko komentowane. O ruscy znowu bunkry budują. Tymczasem były to wiercenia geologiczne ustalające zasięg pokładów węgla. To te pokłady zadecydowały o wymianie. Nie wiem nawet czy nasz rząd zdawał sobie sprawę co i za co wymienia. Może uwierzył w interes jaki robi?
Prace przygotowawcze do przesiedlenia ruszyły pełną parą. W kaĹźdej wsi pojawiły się małe oddziały kilku Ĺźołnierzy KBW, w kaĹźdym miasteczku jednostki StraĹźy PoĹźarnej z większych miast Polski. Rozlokowały się bazy transportu samochodowego z roboczą siłą fizyczną robotnikĂłw, do załadunku. W kaĹźdym gospodarstwie pracowały prymitywne prasy z paki i drąga służącego jako siłownik do ugniatania słomy i wiązania w bele siana i słomy. W cichości klęli wszyscy, głośno protestowała jedynie owa umysłowo chora kobieta. Przyznać trzeba, Ĺźe w czym jak w czym, ale w przesiedleniach i deportacji, sprawność władzy ludowej tak jak radzieckiej, była zadziwiająca. Pierwsze transporty pojechały na Ziemie Odzyskane. Rozrzut tej ludności był całkowity. Od olsztyńskiego przez koszalińskie, szczecińskie, zielonogĂłrskie, aĹź po Zgorzelec w wojewĂłdztwie wrocławskim. Wiele agregatĂłw do młocki zboĹźa ściągnięto z ziem zachodnich, aby ci co mieli być przesiedleni po Ĺźniwach mogli szybko dokonać omłotĂłw. Transporty odjeĹźdĹźały dzień w dzień, gdyĹź cały dobytek i pasza dla zwierząt wymagały duĹźej przestrzeni załadunkowej. KaĹźda rodzina miała wyznaczony dzień wyjazdu, dostarczony odpowiednio wcześniej, aby się mogła przygotować. JuĹź mieliśmy zawiadomienie, Ĺźe pojedziemy z powrotem do wojewĂłdztwa szczecińskiego, tam skąd przyjechaliśmy- jedynie powiat był sąsiedni. Jednak nim przyszło do wyjazdu władza zmieniła zdanie. Wyboru nie było. Dlaczego, okazało się później. Władza doszła do wniosku, Ĺźe ci co dali się zapędzić do spółdzielni powinni być przesiedleni razem i to nie gdzie indziej jak pod samą granicę, aby „Wielki Brat” widział, Ĺźe u nas teĹź jest juĹź znaczny postęp w kolektywizacji. Tak więc myśl jakiegoś organu , czy działacza spowodowała, Ĺźe transport spółdzielcĂłw znalazł się w nadgranicznej wsi Michniowiec. Ale najpierw szybki załadunek. Zisy, fiaty kursują bez przerwy. Ruch, rozgardiasz, ryk bydła, kwik trzody i płacz kobiet, wszystko to miesza się razem, by ustać gdy transport będzie gotowy, aby nocą wyruszyć. PodwĂłrko ma być posprzątane, izby wyzamiatane. Teraz pierwszy raz w czas mej świadomej i nieświadomej wędrĂłwki, mogę jechać w wagonie osobowym, ktĂłry jest doczepiany do kaĹźdego transportu.
Ustrzyki Dolne, gdzie nastąpił wyładunek naszego transportu, na mnie , przywykłego do nabuĹźańskich nizin i besarabskiego stepu, zrobiły wraĹźenie zapadłych w ziemię. Nim podjechały samochody, biegałem z kolegami po gĂłrach okalających Ustrzyki. Gdy dotransportowano nas do przygranicznego Mivchniowca, ojciec zajął dom pokryty cementową dachĂłwką, jakich nie było wiele. Porost trawy dawał do zrozumienia, Ĺźe wieś wysiedlono przed kilkoma tygodniami. Skutkiem czego przywiezione bydło miało dobre pastwisko. Budynki z długimi okapami strzech wydawały się jeszcze bardziej niskie niĹź były w rzeczywistości. A rzeczywistość była smutna. Luksusem był komin z cegły, normą pleciony słomą i obity gliną, a często dym był odprowadzany na strych , gdzie błądził swobodnie, aĹź do czasu ulotnienia się przez otwory. Wiele domĂłw mieszkalnych to kurne chaty, gdzie dym wychodził bezpośrednio na izbę mieszkalną i uchodził na strych przez odpowiedni otwĂłr. Oczywiście , Ĺźe tych kurnych chat nikt nie zajmował. Zapach, ba smrĂłd spalenizny przy tych domach wyczuwało się z odległości wielu metrĂłw. Strzecha i drewno były tak przesycone dymem, Ĺźe nawet lata nie uĹźywania budynku nie powodowały jego zaniku. Nasza zagroda usytuowana w widłach strumieni, okolona płotami i przybudĂłwkami. Choć dobytek nasz nie był wielki, ojciec po wypłakaniu się nad swą włóczęgą , zaczął się rozglądać za budynkami gospodarczymi, gdyĹź przy naszym domu obora była obdarta ze strzechy, świecąc Ĺźebrami łat. Widocznie gospodarz tego domu jako „kułak”- wszak miał dom kryty dachĂłwką , a obora była dość duĹźa- dawno został wywieziony. Poodbijano sztachety z drzwi i okien aby rozmieścić dobytek. Posłania na słomie zostały zaatakowane nocą przez wygłodniałe szeregi pluskiew , tak Ĺźe zasnąć było nie sposĂłb. Dopiero poranny przegląd ścian pokazał jak liczne były to szeregi.
Jesień 1951 roku była długa i pogodna. Moja funkcja pastucha stada , na terenie wsi w kierunku granicy, gdzie nikt się nie osiedlił, pozwalała na penetrację budynkĂłw. Grzebanie w rupieciach pozostawionych przez byłych mieszkańcĂłw i buszowanie po pustych zagrodach dawało smutny obraz Ĺźywota na tej bieszczadzkiej ziemi. Natomiast szybko zorientowałem się, Ĺźe strzechy domĂłw to istny arsenał UPA pełen amunicji i nacjonalistycznej literatury. PoniewaĹź umiałem czytać pismo w cyrylicy, a język ukraiński nie był mi całkiem obcy, była to moja pierwsza literatura wykraczająca poza tą szkolną. Choć na kaĹźdej stronie broszur tłustym drukiem widniało hasło „byj Ĺźyda lach i komunistu”, to z braku innego zajęcia, czytałem wszystko co wpadło mi w ręce. Dawała teĹź literatura obraz mentalności autorĂłw. Choć pismo było sygnowane na rok 1948, kiedy Ĺźyd juĹź był unicestwiony, lach ktĂłry przeĹźył przesiedlony, a pozostał jedynie Ăłw komunista, to hasło było takie właśnie. Jeśli dziś niektĂłrzy chcą rehabilitować UPA, ktĂłra na fali antykomunizmu chce uchodzić za szermierza wolności, to warto to przypomnieć. Natomiast arsenał amunicyjny dla mnie 14- letniego wyrostka, to było zaopatrzenie w materiał służący do zabaw pirotechnicznych i dziw Ĺźe wyszedłem z tego bez szwanku. Takie moje Ĺźycie trwało jeszcze przez wiele miesięcy i lat, gdyĹź na pasieniu krĂłw zeszło mi trochę Ĺźywota. I jeśli czasem słyszę, wytykanie komuś, Ĺźe był pastuchem, przychodzą mi na myśl moje dnie spędzone przy krowach, w ktĂłry to czas przeczytałem wiele nie tylko przypadkowej literatury, ale teĹź wiele powaĹźnych dzieł łącznie z filozofią. Ale w Ăłw rok 1951 w grudniu, gdy w odległej o 8 km Czarnej utworzono szkołę, zostałem tam uczniem siĂłdmej klasy. Aby pokonać te 8 km trzeba było wstawać wcześnie i maszerować codziennie, aĹź do większych opadĂłw śniegu. Potem jeĹşdziłem na deskach, ktĂłre miały być nartami, a wystrugał je jakiś majster klepka i wsunął za strzechę gdzie je wypatrzyłem. WoĹźono nas teĹź saniami, gdyĹź było nas kilkoro. Ta pamiętna zima była tak śnieĹźna, Ĺźe były tygodnie gdy do Czarnej nie sposĂłb było dojechać nawet saniami. Starszy brat, ktĂłry przeziębił się i dostał wodę w boku, leĹźał w szpitalu w Krośnie. Aby go odwiedzić, ojciec brnął do Ustrzyk do stacji kolejowej 25 km. Odkąd brat zaczął chorować , naturalnym pomocnikiem w prowadzeniu gospodarstwa byłem ja. Choć dość cherlawy i szczuplutki brałem się do kaĹźdej pracy, taka bowiem była konieczność. Pierwsze dwa lata pomagał ojcu wujek, ktĂłry doszedł do zdrowia po przebytej gruĹşlicy. Gdy się oĹźenił, pozostaliśmy z ojcem i babką. Pierwsze lata trudnego gospodarowania, to czas jakiegoś oczekiwania i beznadziei. Z jednej strony nostalgia za rodzinnymi stronami, z drugiej zaś niepewna sytuacja polityczna, niestabilność świata podzielonego Ĺźelazna kurtyną- a nade wszystko polityka rolna w kraju. Znowu pojawiają się „apostołowie socjalizmu” głoszący wyĹźszość kolektywnego gospodarowania. Zastane tu wielkie hasła „Chaj Ĺźywe kołchoznyj ład” i „Sława wilikimu Stalinu” w języku ukraińskim, teraz głoszone są przez miejscowych i obcych aktywistĂłw. Jedni uciekają przed nimi, inni ulegają. Zaczyna funkcjonować we wsi spółdzielnia. Ojciec juĹź nie uległ presji aktywu. Gospodarujemy sami. Są z tego tytułu nieprzyjemności. Przydział zwykłych nici do szycia, czy brakującego chleba, nie obejmuje tych co nie podjęli dzieła postępu i nie podpisali deklaracji wstąpienia do kolektywnej gospodarki. Presja wywierana była przez miejscowych aktywistĂłw, ale teĹź ze strony wyĹźszych władz. Ojca wzywano na kolegium karne z powodu nie wywiązania się z obowiązkowych dostaw zboĹźa w czasi gdy zboĹźe to nie było jeszcze skoszone. Cóş, władza od najniĹźszej poczynając, słać musiała sprawozdania o zaawansowaniu dostaw, a Ĺźe w Bieszczadach Ĺźniwa są opóźnione, to i dostawy teĹź. Dla Ăłwczesnej władzy to nie było waĹźne, było jeszcze jednym pretekstem do nękania opornych. Lata pięćdziesiąte to czas Ĺźycia ospałego. Jedyną troską było zabezpieczenie egzystencji rodziny. Zapewnienie poĹźywienia i ogrzania.. Najłatwiej było z opałem, okalające domostwa płoty, plecione z jodłowych, smolnych gałęzi były pierwszą porcją zaopatrzenia w opał, kolej na budynki przyszła później. Kiedy wydzielono działki dla kaĹźdego gospodarstwa, przestano siać tam gdzie była bardziej uprawna gleba, a zaczęto gospodarować na swoim.